Nafarroako erregeak VI: Toda

TODA ERREGINA

          

  Orain arte idatzi ditudan artikuluetan behin eta berriz aipatu dut Toda erregina, Sancho Garcés I.aren emaztea izan zena. Baina, nor izan zen Toda? Zergatik aurkezten dugu Toda haundia bezala? Zein izan zen Nafarroako erresuman izan zuen garrantzia? Artikulu honetan saiatuko naiz zalantza hauek argitzen.

         

  Toda Aznarez 876. urteko urtarrilak 2an jaio zen. Bere aitak Aznar Sanchez zuen izena, “Aznar Sanchez de Larraun bezala ezagutua. Iñigo Aristaren ondorengo zuzena zen:

          

  Bere ama Onneca edo Durr izan zen, Fortún Garcés erregearekin batera Kordoban gatibu egon zena; bertan, bere edertasunak arabiarrak liluratu zituen eta Durr ezizena jarri zioten (Durr = perla) eta Abd-Allah Al-Andaluseko printzeak emaztetzat hatu zuen. Printzearekin seme bat izan zuen, Muhammad izenekoa, era berean Abd al-Rahman III.aren aita izan zena (beraz, Onneca edo Durr Abd al-Rahman III.aren amona izan zen eta Toda haundia kalifaren izeba). Baina Toda, azaldu dudan moduan, ez zen jaio Abd-Allah eta Durr-en arteko ezkontzatik: Onneca askatu zutenean eta Iruñeara itzuli zenean bere lehengusua zen Aznar Sanchezekin ezkondu zen eta Toda izan zen beraien seme-alabetako bat.

          

  924. urtean Todaren senarra hil zenean egoera zail bati egin behar izan zion aurre erreginak: printze oinordekoak (bere seme Garcíak) sei urte besterik ez zituen eta egoera honek barne arazoak sor zitzakeen erresuman. Baina Lacarra historiagileak dioen moduan, penintsularen historian lehenengo aldiz adingabe baten errege izateko eskubidea errespetatu zen; ziurrenik bere aita Sancho Garcések gozatu zuen errespetuaren ondorioz. Hasiera batean printze gaztearen tutoretzaz Ximeno arduratu zen (Sancho Garcésen anai gaztea zen, Todaren koinatua). Baina 931. urteko maiatzaren 29an hil zen, Garcíak oraindik 12 urte zituenean; Toda haundiari egokitu zitzaion orduan erreinua zuzentzea.

         

  Ez zen lan errexa izan, izan ere Sanchok eta Ximenok beste anai bat zuten, Iñigo, errege izan nahian hariak mugitzen hasi zena. Egoera honen aurrean Todak erabaki bat hartu behar zuen eta bere iloba Abd al-Rahman III.ari babesa eskatu zion, García gaztea nafar tronuan finkatu zedin. Horrela, 934. urtean kalifa Iruñean aurkeztu zen, non Todak ongi etorri beroa eman eta obedientzia eskeini zion. Abd al-Rahman III-ak babesa eman zion baina Nafarroa ez zen bihurtu Al-Andalusen menpeko lurralde bat, arabiarrak desiatzen zuen moduan; independentzia adierazpen ugari egon ziren, kalifa berriz ere Iruñeara eraman zutenak bere agintea bermatu nahian.

          

  Jakina da Todak Iñigoren saiakerak baretu eta boterea mantentzea lortu zuela bere iloba arabiarraren laguntzaz, baina momentu horretan beste arazo bat sortu zen: eskeinitako laguntzagatik Abd al-Rahman III.ak Nafarroa menperatu nahi zuen (lotura familiarrak egon arren, hauek ez ziren nahikoak kalifa boteretsuaren handinahia gelditzeko). Hau gutxi balitz, arabiar mugimendu disidente bat sortu zen Mutarrif Ibn Almundir-en eskutik, Tutera inguruan Leongo Ramiro II.aren eta Todaren babesa jaso zuena. Honen ondorioz, Nafarroako erregina bi fronteen artean aurkitzen zen: alde batetik Abd al-Rahman III.aren babesa behar zuen bere seme gazteari (García) Nafarroako tronua gordetzeko; eta, beste aldetik, Ramiro II.arekin batera kalifa boteretsuaren aurka jardun zuen. Egoera honetan, 939. urteko abuztuak 1ean Simancas-go bataila ezaguna jazo zen, non 100.000 gizonez osaturiko gudaroste musulmandarra garaitua izan zen Nafarroako Todaren, Leongo Ramiro II.aren eta Gaztelako Fernán González kondearen gizonen eskutik. 956. urtean idatzi ziren “Anales de San Galo”-ek horrela diote bataila honi buruz: “ese día, en tierras de Galicia, fue exterminado un innumerable ejército de sarracenos por una reina de nombre Toda. ¡Y solamente pudieron salvar la vida su rey y cuartenta y nueve de sus hombres!”. Historiagile batzuk diotenez, Todak zaldi baten gainean batailan parte hartu zuen, bere gaitasun militarra erakutsiz.

Simancas-go bataila

         

  Gaitasun militarraz gain, gaitasun politiko fina erakutsi zuen, oinordekotzarekin zerikusia zeukaten gaietan batez ere, bere biloba Sancho “el Craso”-ren (edo “el Gordo”) kasuan bezala: Leongo Ramiro II.aren eta Urracaren semea zen Sancho (Urraca, era berean, Todaren alaba zen). Loditasuna eragiten zion gaixotasun bat zeukan Sanchok, zaldi gainean ibiltzea eta ezpata hartzea eragozten ziona. Leongo erregea izan zen 956. urtetik 958. urtera, Ordoño IV “el Malo”-k Gaztelako Fernán González kondearen laguntzarekin tronutik kendu zuten arte. Todak Iruñean babesa eman zion, lehenbizi biloba argaltzeko asmoz eta gero tronuan berriz jartzeko asmoz. Helburu honekin, Abu Yusuf Hasday judutarraren laguntza eskatu zuen nafar erreginak, gizon hau Kordobako gorteko medikua baitzen (garai honetan judutar eta musulmandar medikuak oso ondo ikusita zeuden iberiar penintsulan). Ongi etorri beroa egin zioten medikuari erresumako hiriburuan eta honek osasuna eta tronua agindu zizkion Sanchori, baina baldintza batekin; Todak, García errege gazteak eta Leongo tronutik kendutako Sanchok Kordobarako bidea hartu behar zuten kalifaren aurrean aurkezteko. Baldintza onartua izan zen eta Al-Andaluseko hiriburura joan ziren, non Abd al-Rahman III.ak luxuzko ongi etorri beroa egin zien bisitari kristauei (ez dezagun ahaztu Toda kalifaren izeba zela). Sinestezina izan arren, belar misteriotsu batzuek Sancho sendatu zuten eta errege izandatu zuten berriz ere, 960. urtean.

 

Sancho "el Craso"

  Pasarte bitxi honetan ikusten dugun moduan, Toda erreginak gaitasun politiko eta militar haundiak zituen, eta Nafarroako ohore eta segurtasunagatik edozer egiteko prest egon zen beti (Toda gehiago behar ditugu hilzorian dagoen gaur egungo Nafarroan). 958. urteko urriaren 15ean etorri zitzaion heriotza Toda haundiari, bere bizitzako azken hilabeteak Iruñeatik Kordobara eta Kordobatik Iruñeara bidaiatzen pasa zituelarik, eta Susoko San Millán monastegian hilobiratu zuten.

Todaren hilobiko inskripzioa

Suso-ko San Millán monastegia