Amaiur Gaztelu Beltza

Amaiurreko monolitoa

         Nafarroa iparraldeko haran eder honetan (Baztan) gertatu zen gure herriaren historiaren pasarte garrantzitsuenetako bat. Amaiurreko monolitoaren alde batean azaltzen diren pertsonai hauek (beste batzuen artean noski, guztira 200 inguru), euren Nafarroa maitearen eta haien erregeen alde borrokan jardun zuten Beaumontarren, Ganboatarren eta Carlos V.aren gizonen aurka (jakina da mendeetan zehar Nafarroan zegoen liskarra; Agramondarrak eta Oinaztarrak Beaumontar eta Ganboatarren aurka, lehenengoak Nafarroaren independentziaren alde eta bigarrenak Gaztelarekin batzearen alde).

    Lehenik kontextu historikoa aztertuko dugu. Gaztelako errege Fernando Katolikoak konkista/inbasioaren prestaketan, Nafarroari eskakizun bat egiten dio 1.512. urtean: gaztelar gudarostea nafar lurretatik igarotzeko baimena eskatzen du, Frantziako erregearen gizonen aurka borrokatzeko helburuarekin. Armadaren bidaia segurua izan dadin, gaztelu batzuen kontrola lagatzea eskatzen du; Lizarra, Donibane Garazi eta Amaiurko gazteluen kontrola hain zuzen ere. Frantziaren aurkako guda aitzaki bat besterik ez da, Pirineoen hegoaldeko Nafarroaren konkista errezteko, gaztelar monarkaren ideia imperialaren harira. Logikoki, Nafarroako erregeek ezetza ematen diote Fernando Katolikoari, eta urte horretan bertan, Albako Dukearen agindupean, gaztelarrek Amaiur konkistatzen dute eta Antón Alguacil izendatzen dute gazteluko alkaide (postutik García de Ursua Agramondarra kenduz).

        Egoera berri honen aurrean Juan eta Catalina nafar erregeek hainbat saiakera egiten dituzte gaztelua militarki berreskuratzeko asmoz: lehenengoa, konkistaren urtean (1.512) eta bigarrena, lau urte beranduago (1.516), bietan helburua lortu gabe. 1.521. urtean, Juan eta Catalinaren seme eta ondorengoa zen Enrique II.aren eskutik, hirugarren saiakera bat egiten da. Hau da gaur egun Amaiurgo monolitoak omentzen duen nafar erresistentziaren pasartea, hain zuzen. Oraindik bizi-bizi zegoen Noaingo porrotaren memoria, non 5.000 nafarrek heriotza aurkitu zuten (bataila honek beste artikulu bat idazteko ematen du). Horrela, Nafarroako Enrique II.ak, Frantziako Francisco I.arekin aliatuta, erreinua berreskuratzeko saiakera berri bat egitea erabakitzen du, dirudienez, Gaztelak momentu horretan jasaten dituen arazo ekonomikoak aprobetxatu nahian.

         1.521. urteko irailaren bukaeran, gudaroste nafar-frantsesak (Guillaume Gouffier Frantziako almirante eta Bonnivent-eko jaunaren agindupean) Amaiurgo gaztelua setiatzen dute, errekonkista orokorraren plana jarraituz. Hurrengo egunean artileria erabiltzen dute harresiaren aurka, gaztelar erresistentzia garaitzeko asmoz. Ondoren, gaztelua erasotzen saiatzen dira, baina gaztelarrek erasoa ukatzen dute. Inbaditzaileek nabarmen sendotu zituzten defentsak, gotorlekuak zuen garrantzia estrategikoarengatik. Hala ere, urte bereko urriaren 3an amore ematea negoziatzea aukeratzen dute gaztelarrek (ez zuten uste askoz gehiago iraungo zutenik): Amaiur utziko zuten, haien bizitza errespetatzearen truke eta Gaztelarako bidea libre uztearen truke.

      27.000 gizonek osatzen zuten nafar-frantziar gudarostea, bi adar militarretan banatuta. Lehenengoa, aipatu dudan Bonnivent-eko jauntxoaren agindupean, Donibane Garazin antolatu zen eta gudari alemaniarrez, normandiarrez eta gaskoiez osatua zegoen. Bigarrenak Laburdin zuen basea eta nafarrez, gaskoiez eta normandiarrez osatua zegoen. Amaiur konkistatu ondoren, gudarosteak kostalderantz jotzen du, Donibane Lohizunera izan ere. Gero, Behobian kokatua zegoen Irun-Irantzu gotorleku aldera joan eta urriaren 12an Hondarribiako gotorlekua setiatzen dute, handik gutxira konkistatuz. Gainera, Enrique II.aren gudarosteak Baztan-Bidasoa arroa kontrolpean zuen.

       Lurraldea gutxi iraungo zuen bake aro erlatibo batean sartu zen Amaiur berreskuratu ondoren. Hilabete batzuetan zehar alkaide berriak, Jaime Vélaz de Medrano, eta bere gizonek gaztelutik haraneko bideak kontrolatzen dituzte. Baina 1.522. urteko martxoan lehenengo mugimenduak hasten dituzte gaztelarrek; martxoaren 13an bi gorpu militar Donezteben sartzen dira, Agorretako jauntxoaren laguntzaz (inbaditzaileen aliatua). Nafarrek kontraerasoa jotzen dute maiatzaren 10ean baina atzera egin beharrean daude gaztelarrek jasotzen dituzten errefertzuen aurrean. Donezteberen galerak asko ahultzen zuen Amaiurreko gaztelua; are gehiago, bertatik atera ziren gaztelarrak Irun aldera, Behobiako gaztelua menperatuz eta Aldabe mendian garaipena lortuz (historiara San Martzialgo Bataila bezala pasa dena). Orreaga ere gaztelarren menpe zegoen berriro.

         Amaiur menperatzeko asmoa agerikoa da urte horretako ekainerako, erregeorde gaztelarrak, Mirandako kondeak, gotorleku baztandarraren setiatzea prestatzen hasten denean bere aliatu Beaumondarrekin. Uztailaren 4ean Iruñeatik 7.000 gizonez osaturiko gudarostea irtetzen da. Uztailaren 7an Lantzen aurkitzen dira eta 11ean Berroetan. Handik gutxira, bideak zailtasunak aurkeztu arren, Amaiurtik ikusteko moduan aurkitzen dira. Uztailaren 15ean hasten da aipatutako gotorlekuaren setiatzea.

 

Amaiurreko monolitoa

         Gazteluaren defendatzaileek (hasieran esan dudan moduan 200 inguru), Jaime Vélaz de Medranoren agindupean, erresistentzia serioa burutzen dute, baina indarren desoreka haundiegia da eta laguntza aukerarik ez dagoela ikusten dutenean, amore ematen dute nafar gudariek. Historiografiak dio, Don Pedro mariskalaren aginduetara zegoen eta Nafarroarekiko leiala zen gudaroste bat prest zegoela Amaiurren borrokatzen ari zirenen laguntzan joateko, baina ez zuten batailan parte hartu edo ez ziren laguntza ematera garaiz iritsi.

         Uztailaren 19an gotorlekua gaztelarren menpe dago iada. 39 defensatzaile preso egiten dituzte: Jaime Vélaz de Medrano alkaidea eta bere seme Luis; Mauleongo Luis eta Victor; Juan de Azpilikueta, Sadako jauntxoa; Miguel, Xabierko jauntxoa (Frantzisko Xabierkoaaren anai zaharrena) eta Fernando de Azkona, Etxarrengo jauntxoa.

         Garrantzistua iruditzen zait XVI. Mende hasieran Baztaneko herri honetan gertatu zena jakitea, gure independentziaren galera ulertu eta, garrantzitsuena, gaur egun hori aldarrikatzeko arrazoiak norberak garatu ahal izateko. Gainera, haran eder honetara gerturatzeko aukera izanez gero, errazago ulertu eta biziko ditugu orain dela 500 urte gertatutakoak.

        

        Lehenengo Doneztebeko herrira egingo dugu bixita. Aipatu bezala, herri honen galerak ondorio latzak izan zituen nafar askatasunaren alde borrokatzen zuten gizonentzat. Antso VI. Jakitunak 1.192. urtean forua eman zion haranari, Doneztebe haraneko burua zelarik. Momentu hontatik XVI. mendera arte, errege Nafarrek pribilegioak emango dizkiote herriari, zuen garrantzi estrategikoaren ondorioz. XV. mende erdialdean hiribildu tituloa eskuratu zuen Doneztebek, Nafarroako Gorteetan jarleku bat lortuz.

Doneztebe

         Hurrengo geldialdia: Irurita. Bertan XIV. mendeko dorretxe bat aurkitzen dugu, Jauregizarre izenez ezagutua. Amaiurreko batailaren ondoren gaztelarrek eskualdeko hainbat eraikin suntsitsu zituzten, Amaiurreko gotorlekuaz gain. Dorretxea ikusiz asma dezakegu Erdi Aroan eskualdeak zuen garrantzia estrategikoa, Amaiurreko inguruko herrietan horrelako dorretxeak aurkitzen bait ziren (batzuk Agramondarren eskuetan eta besteak Beaumontarrenetan). Logikoki, gaur egun arte zutik iraun dutenak ez dira Agramondar jauntxoenak...

Jauregizarre

       Amaiurreko bideari jarraiki, Elizondon geldialdia egiteko aukera dugu. Eraikin historiko ugari izan arren, gehientsuenak XVI. mendea baino beranduagokoak dira. Artikulu honetan 1.500. urtearen inguruan gertatutakoak aztertzen ari naizenez, ez dut gehiago sakonduko Baztaneko herri interesgarri honen gainean.

        Azkenik iritsi gara Amaiurrera. Herrira iritsi bezain laster, bertako elizarekin egiten dugu topo. Eskualdekoen antzera, bere kolore txuriak edertasun berezi bat ematen dio eraikinari. Ez dut aurkitu zein garaitakoa izan daitekeen eliza, baina herriko beste eraikin nagusien antzera Erdi Aroko azken mendeetako izan daitekeela uste dut (XV-XVI. mendeak).

Eliza eta kanpandorrea

         Ongi etorria ematen bezala aurkitzen dugu sarrerako arkua, bertan herriko armarria (kanpai bat, gazteluaren arrastoen gainean dagoen monolitoan ere agertzen dena). Arkutik aurrera herriko kale nagusia aurkitzen dugu, non alde bateko eta besteko etxeek aurkezten duten kolore txuria begientzako oso atsegina den. Aipatzekoa da herriko hainbat eraikinek armarri bat dutela sarreraren gainean (gehienetan Baztaneko armarria ageri da, beste ezaugarri batzuekin nahasturik).

 

         Herriaren goiko aldean, kale nagusitik gora joanez gotorlekuaren bidean, Erdi Aroan Dorretxe izan zen eraikin bat ikusi dezakegu. XVII. mendeko Borda Jauregia da, garaian armeria moduan erabilia. Gainontzeko eraikinak ez bezala, ez du eskualdeko berezko kolore txuria aurkezten, harriz egina baitago.

Borda Jauregia

       Gaztelua kokatua zegoen muinora iristen ari gara. Aldapa hasten den tokian, bertan borrokatu zuten gizonen omenez jarritako monumentua dago, non latinez eta euskaraz hurrengo esaldia irakurri deitekeen: “Aberri askearen alde, jendea libre jaiki” (Pro libertate patriae, gens libera state).

         Iritsi gara gure ibilbidearen amaierara. Gazteluaren aztarnen gainean altxatzen den monolitoak 1.522. urtean borrokatu zuten gizonak omentzen ditu. Orain dela 500 urte gertatu zirenak bizia berreskuratzen dute norberaren memorian, gaztelu zaharraren harriei so egiten diegun bitartean. Muinotik herri guztiaren eta haranaren edertasunaz gozatu daiteke; aipatu dudan garrantzia estrategikoaren zergatiez konturatzen gara han gaudenenan, haranaren sarbidea kontrolatzeko toki aproposena baita.

Monolitoa

Gaztelutik haranaren bista

Herria gaztelutik